جرم خیانت در امانت چیست
معنای لغوی واژه خیانت پیمان شکنی، نقض عهد و بی وفایی است و برخی از محققان از آن به عدم رعایت امانت تعبیر کرده اند. و معنی لغوی امانت «امن» و «ایمان» بیان شده است. در کتاب المصباح المنیر چنین آمده درج شده : «امانت برای چیزهایی بکار می‌رود که به امانت نهاده شده اند».
اصطلاح حقوقی خیانت در امانت: «خیانت در امانت رفتار مجرمانه و مخالف امانت است نسبت به مال منقول که به موجب هرامی و یا عقدی از عقود امانت آور سپرده به مجرم و یا در حکم آن باشد».
5 رکن اصلی درجرم خیانت در امانت
خیانت در امانت جرمی است که شرط اصلی تحقق آن، سپردن مال از سوی مالک یا متصرف قانونی به شخصی دیگر است. حال اگر فردی که مال به وی سپرده شده است از باز گرداندن آن در هنگام مطالبه ی مالک و یا نماینده ی قانونی وی خودداری کند و یا مال را در جهتی غیر از آنچه که مالک تعیین نموده، به کار ببرد. خیانت در امانت به وقوع می‌پیوندد. حال برای بازستاندن آن ملک یا مال خود مالک میتواند از طریق دعوای خلع ید و تخلیه به دادگاه اقدام نماید.
برای تحقق این جرم لزوما می‌‌بایست عدم استرداد مال همراه با سوء نیت ضرر رساندن به مالک باشد، یعنی اگر امین بدون اینکه مرتکب تقصیری شده باشد، از بازگرداندن مال مورد امانت ناتوان باشد، جرم مورد نظر اتفاق نمی افتد.
در حقیقت جرم خیانت در امانت یکی از جرائم علیه اموال است که در آن نسبت به مالی از اعتماد دیگری سوء استفاده می‌شود. در واقع هنگامی که پس از سپردن مال نزد شخصی، در مورد آن مال عمداً نقض عهدی رخ بدهد، این نقض عهد جرم است و در قانون برای آن مجازات تعیین شده است.
ماده 674 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی در این راستا مقرر کرده است: «هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته‌هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هر کار با اجرت یا بی‌اجرت، به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیاء مذکور، مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آنها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.»
درخصوص این جرم 5 نکته مهم قابل ذکر است:
- سپردن مال نزد امین باید احراز گردد.
برای تشخیص وقوع جرم خیانت در امانت، مهم‌ترین رکن، احراز این امر است که مالی اعم از منقول یا غیرمنقول، توسط مالک یا متصرف قانونی مال نزد شخصی سپرده شده است و قرار بر این بوده است که مال بازگردانده شود یا نسبت به آن کار معینی صورت پذیرد. درخصوص برگرداندن مال، شاید توافق بر استرداد اصل مال یا توافق بر تبدیل مال به وجه نقدی یا مال دیگر و استرداد بدل مال باشد.
بنابراین بدل مال مانند اصل مال نزد امین، حکم امانت را دارد. این سپردن میتواند در قالب هر نوع عقدی اعم از معین و غیرمعین، با اجرت و بی‌اجرت رخ بدهد، چه صحیح باشد چه باطل، چه نافذ باشد چه غیرنافذ. فقط کافی است که مالک یا متصرف قانونی از این مال رفع ید نموده و آن را تحت استیلای دیگری قرار داده باشد.
نحوه سپردن هم با توجه به نوع مال میتواند متفاوت باشد، برای مثال درخصوص مالی نظیر یک گردنبند یا وجه نقد، خود مال به تصرف دیگری در می‌آید، اما سپردن یک خودرو یا یک گاوصندوق یا یک دامداری با تسلیم کلید آن محقق می‌شود.
- عدم استرداد مال باید حاکی از وقوع یکی از رفتارهای چهارگانه لازم برای وقوع جرم باشد
پس از سپردن مال، در صورتی که امین یکی از چهار رفتار مذکور در قانون را نسبت به آن انجام دهد، جرم خیانت در امانت رخ می‌دهد:
- الف) امین ممکن است مال را تصاحب کند، یعنی خود را مالک مال بداند و رفتار مالکانه بر آن داشته باشد.
- ب) امین ممکن است مال را تلف کند، یعنی به صورت کلی یا جزئی آن را از بین ببرد یا تضییع کند.
- ج) امین ممکن است بر خلاف توافقی که با مالک یا متصرف داشته از مال استفاده کرده است، یعنی استعمال خارج از توافق داشته باشد.
- د) امین ممکن است مال را مفقود نماید، یعنی تعمداً آن را گم کند.
با توجه به مصادیق چهارگانه فوق، صرف عدم استرداد مال سپرده شده به معنای تحقق جرم نیست، تا زمانی که اثبات گردد این عدم استرداد به علت تصاحب، تلف، استعمال یا مفقود نمودن است. بنابراین اگر امین مال را نزد خود نگه داشته باشد به این علت که اجرت کار خود را دریافت کند، مانند تعمیرکاری که از استرداد خودرو خودداری می‌کند تا مزد خدمت خود بابت تعمیر خودرو را دریافت کند، مرتکب جرمی نشده است و از نظر کیفری قابل تعقیب نیست.
- این جرم مقید به تحقق ضرر است
برای محکومیت شخص امین به مجازات جرم خیانت در امانت لازم است نتیجه جرم، یعنی ایراد ضرر به مالک یا متصرف قانونی مال محقق شود. لذا درصورتی که رفتارهای چهارگانه این جرم به ضرر مالک یا متصرف انجام نشده باشد، امین را نمی‌توان مجرم دانست. مثل فرضی که امین چند دام موجود در یک دامداری سپرده شده به خود را تلف کرده است.
اما این تلف به ضرر مالک دامداری نبوده بلکه امین این دام‌ها را به علت بیمار بودن و احتمال سرایت بیماری به سایر دام‌ها از بین برده است. لزومی ندارد که ضرر وارده ضرورتاً قابل تقویم به پول یا ضرر مالی باشد، بلکه همینقدر که امین برای مدتی مالک را از حق مالکانه خود یا متصرف را از اعمال حقوق قانونی خود باز دارد و یا برخلاف رضایت مالک از مال استفاده کرده باشد، به معنای ورود ضرر است و جرم به نتیجه رسیده است.
- خیانت در امانت یک جرم عمدی است
نکته مهم اینکه هر یک از رفتارهای چهارگانه این جرم بایستی عمداً انجام شده باشد، یعنی با داشتن اراده در انجام رفتار و آگاهی نسبت به امانی بودن مال، بنابراین اگر مال سپرده شده در اثر اهمال امین تلف شده باشد (نه اینکه عمداً آن را از بین برده باشد) یا بدون عمد، گم شده یا مورد سرقت قرار گرفته باشد، مسئولیت امین از نوع کیفری نخواهد بود و لازم است مقام قضایی حتماً احراز نماید که امین اولاً، عمداً قصد تصاحب مال، استعمال آن، تلف آن و یا گم کردن آن را داشته است و ثانیاً این رفتارهای عمدی را به قصد ضرر رساندن به مالک انجام داده است.
- مجازات جرم خیانت در امانت، قابل گذشت است
با وجود این که طبق رای وحدت رویه شماره 591 مورخ 16/1/1373 صراحتاً جرم خیانت در امانت از جرائم غیرقابل گذشت اعلام شده و براساس قانون نیز تا سال 1399 تصریحی بر قابل گذشت بودن این جرم وجود نداشته است، اما از اردیبهشت سال 1399 با اصلاح ماده 104 قانون مجازات اسلامی، تصمیم قانونگذار بر این شد که جرم خیانت در امانت جرمی قابل گذشت باشد، بدین ترتیب شروع به تعقیب، رسیدگی و اجرای مجازات این جرم منوط به شکایت شاکی و عدم گذشت اوست.
جرم خیانت در امانت در قانون جدید
خیانت در امانت در قانون جدید، براساس ماده 673 قانون مجازات اسلامی جدید مصوب سال 1392 هرکس از مهر سفید یا امضایی سفید که به او سپرده شده است یا به هر طریق به دست آورده سوء استفاده نماید، به یک تا سه سال حبس محکوم خواهد شد.
همچنین در ماده بعدی یعنی ماده 674 تصریح گردیده است که هرگاه اموال منقول یا غیر منقول یا نوشته هایی از قبیل سفته و چک و قبض و نظایر آن به عنوان اجاره یا امانت یا رهن یا برای وکالت یا هرکار با اجرت یا بی اجرت به کسی داده شده و بنا بر این بوده است که اشیاء مذکور مسترد شود یا به مصرف معینی برسد و شخصی که آن اشیاء نزد او بوده آن ها را به ضرر مالکین یا متصرفین آنها استعمال یا تصاحب یا تلف یا مفقود نماید به حبس از 6 ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد.
با مقایسه میان قانون جدید و قانون قدیم معین می‌گردد که تنها تفاوت در تقنین این قانون اعمال گردیده است این است که این جرم را مشمول مرور زمان دانسته است. در ماده 105 و 106 قانون مجازات اسلامی مقرر گردیده است که چنانچه تعقیب جرایم موجب تعزیر از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد مصرح در بندهای الف تا ث تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد مشمول مرور زمان می‌شود.
از آن جایی که خیانت در امانت از جمله جرایم موجب تعزیر درجه 5 است به استناد بند پ ماده 106 مشمول مرور زمان می‌شود. تبصره یک ماده 105 اقدام تعقیبی یا تحقیقی را اقدامی می‌داند که مقامات قضایی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضار، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان انجام می‌دهد. چنان چه چنین رسیدگی قرار اناطه صادر گردد، خیانت در امانت در قانون جدید، مرور زمان تعقیب از تاریخ قطعیت رای مرجعی که رسیدگی کیفری منوط به صدور آن است شروع می‌شود.
اگر چکی که بر عدم نقد کردن آن توافق شده، نقد شود آیا جرم خیانت در امانت صورت گرفته است؟
خیر. شرایط خیانت در امانت در این حالت اتفاق نیفتاده است و از طرق دیگر می‌توانید برای احقاق حقوق خود اقدام نمایید.
آیا امکان ابطال چکی که از طریق خیانت در امانت به دست آمده در دادگاه کیفری وجود دارد؟
ابطال خیر ولی امکان استرداد متصور است. با این حال باید خیانت در امانت را ثابت کنید.
آیا فروش هدایای عقد خیانت در امانت محسوب می‌شود
با وجود قابل استرداد بودن هبه، فروش آنها خیانت د امانت محسوب نمی‌شود